भारतरत्न पुरस्कार हा भारताचा सर्वोच्च राष्ट्रीय सन्मान आहे. त्यांच्या क्षेत्रात अतुलनीय योगदान देणाऱ्या भारतातील सर्वोत्कृष्ट व्यक्तींना हा सन्मान दिला जातो. शास्त्रज्ञ, विद्वान, कलाकार, अभिनेते, सामाजिक कार्यकर्ते, राजकारणी, व्यापारी इत्यादी देशातील सर्वात उल्लेखनीय नागरिकांना हा पुरस्कार दिला जातो. भारतरत्न पुरस्काराची स्थापना 1954 मध्ये करण्यात आली आणि हा भारताचा पहिला राष्ट्रीय सन्मान आहे. हा पुरस्कार पंतप्रधानांच्या अध्यक्षतेखालील अधिकृत निवड समितीमार्फत दिला जातो
हा सन्मान भारतीय नागरिकांना त्यांच्या जीवनकार्य, समाजसेवा, कला आणि साहित्य, विज्ञान आणि तंत्रज्ञान क्षेत्रातील योगदानाच्या आधारे दिला जातो. भारतरत्न पुरस्कारासाठी शिफारस भारताचे पंतप्रधान देतात. भारताच्या राष्ट्रपतींच्या हस्ते हा पुरस्कार दिला जातो. आतापर्यंत 48 प्रतिष्ठित व्यक्तींना भारतरत्न पुरस्काराने सन्मानित करण्यात आले आहे. हे मरणोत्तर लोकांना देखील सादर केले जाते आणि आतापर्यंत 14 प्रतिष्ठित व्यक्तींना मरणोत्तर पुरस्कार देण्यात आला आहे. पुरस्कार विजेत्यांना भारताच्या समकालीन राष्ट्रपतींनी स्वाक्षरी केलेले प्रमाणपत्र/सनद आणि पिंपळ पानाच्या आकाराचे पदक दिले जाते. या पदकावर सत्यमेव जयतेसह भारताचे राज्य चिन्ह कोरलेले आहे.
भारतरत्न कोणाला दिला जातो?
भारतरत्न म्हणजे काय हे आपल्या सर्वांना माहीत आहे, पण तो कोणाला दिला जातो? संपूर्ण देशातील जनतेला भारतरत्न देता येईल का? उत्तर नाही आहे; भारतरत्न कोणत्याही व्यक्तीला दिला जात नाही; हे फक्त अशा लोकांना दिले जाते ज्यांनी त्यांच्या क्षेत्रात महान किंवा जबरदस्त काम केले आहे.
परंतु 2011 पूर्वी हा पुरस्कार काही मर्यादित क्षेत्रातील लोकांनाच दिला जात होता. कला, साहित्य, विज्ञान, लोकसेवेच्या क्षेत्रात चांगले काम करणाऱ्या व्यक्तींना ते पूर्वी दिले जात होते. 2011 नंतर, सरकारने नियम बदलले आणि क्षेत्राचा विस्तार केला, आणि आता ते मानवी प्रयत्नांच्या कोणत्याही क्षेत्रात उत्कृष्ट कार्य केलेल्या व्यक्तींना दिले जाते.
भारतरत्न पुरस्कार विजेत्यांची यादी खालीलप्रमाणे आहे.
भारतरत्न पुरस्कार विजेत्यांची यादी
| पुरस्कार विजेते | वर्ष |
|---|---|
| सी. राजगोपालाचारी | 1954 |
| सर्वपल्ली राधाकृष्णन | 1954 |
| C.V. रमण | 1954 |
| भगवान दास | 1955 |
| मोक्षगुंडम विश्वेश्वरय्या | 1955 |
| जवाहरलाल नेहरू | 1955 |
| गोविंद बल्लभ पंत | 1957 |
| धोंडो केशव कर्वे | 1958 |
| बिधान चंद्र रॉय | 1961 |
| पुरुषोत्तम दास टंडन | 1961 |
| राजेंद्र प्रसाद | 1962 |
| झाकीर हुसेन | 1963 |
| पांडुरंग वामन काणे | 1963 |
| लालबहादूर शास्त्री | 1966 |
| इंदिरा गांधी | 1971 |
| V. V. गिरी | 1975 |
| के. कामराज | 1976 |
| मदर तेरेसा | 1980 |
| विनोबा भावे | 1983 |
| खान अब्दुल गफारखान | 1987 |
| एम. जी. रामचंद्रन | 1988 |
| बी.आर. आंबेडकर | 1990 |
| नेल्सन मंडेला | 1990 |
| सरदार वल्लभभाई पटेल | 1991 |
| राजीव गांधी | 1991 |
| मोरारजी देसाई | 1991 |
| सत्यजित रे | 1992 |
| अबुल कलाम आझाद | 1992 |
| J. R. D. Tata | 1992 |
| गुलझारीलाल नंदा | 1997 |
| अरुणा असफ अली | 1997 |
| ए. पी.जे. अब्दुल कलाम | 1997 |
| एम. एस. सुब्बुलक्ष्मी | 1998 |
| चिदंबरम सुब्रमण्यम | 1998 |
| जयप्रकाश नारायण | 1999 |
| रविशंकर | 1999 |
| अमर्त्य सेन | 1999 |
| गोपीनाथ बोरदोलोई | 1999 |
| बिस्मिल्ला खान | 2001 |
| लता मंगेशकर | 2001 |
| भीमसेन जोशी | 2009 |
| C.N.R. राव | 2014 |
| सचिन तेंडुलकर | 2014 |
| अटल बिहारी वाजपेयी | 2015 |
| मदन मोहन मालवीय | 2015 |
| नानाजी देशमुख | 2019 |
| प्रणव मुखर्जी | 2019 |
| भूपेन हजारिका | 2019 |
| कर्पूरी ठाकुर (Former Bihar Chief Minister) | 2024 |
| लालकृष्ण अडवानी | 2024 |
| पी. व्ही. नरसिंह राव | 2024 |
| चौधरी चरणसिंह | 2024 |
| एम. एस. स्वामीनाथन | 2024 |
भारतरत्न पुरस्कार विजेते राष्ट्रपती
- १) डॉक्टर सर्वपल्ली राधाकृष्णन – १९५४
- २) डॉक्टर राजेंद्र प्रसाद – १९६२
- ३) झाकीर हुसेन – १९६३
- ४) वराहगिरी वेंकट गिरी – १९७५
- ५) डॉक्टर एपीजे अब्दुल कलाम – १९९७
- ६) प्रणव मुखर्जी – २०१९
भारतरत्न पुरस्कार मिळालेले आतापर्यंतचे सात पंतप्रधान.
- १) पंडित जवाहरलाल नेहरू – १९५५
- २) लालबहादूर शास्त्री – १९६६
- ३) इंदिरा गांधी – १९७१
- ४) मोरारजी देसाई – १९९१
- ५) गुलजारी लाल नंदा – १९९७
- ६) राजीव गांधी – १९९१
- ७) अटल बिहारी वाजपेयी – २०१५
भारतरत्न पुरस्कार मिळालेल्या आतापर्यंतच्या पाच महिला
- १) इंदिरा गांधी -१९७१
- २) मदर तेरेसा -१९८०
- ३) अरुणा आसफ अली – १९९७
- ४) एम एस सुब्बुलक्ष्मी – १९९८
- ५) लता मंगेशकर – २००१
प्र. भारतरत्न पुरस्काराचे पहिले प्राप्तकर्ते कोण होते?
उत्तर – 1954 मध्ये भारतरत्न पुरस्काराचे पहिले प्राप्तकर्ते सी राजगोपालाचारी, सीव्ही रमण आणि एस राधाकृष्णन होते. विशेष म्हणजे सर्व प्रथम प्राप्तकर्ते तामिळनाडू राज्यातील होते.
प्र. भारतरत्न पुरस्काराचा सर्वात तरुण प्राप्तकर्ता कोण आहे?
उ. भारतरत्न पुरस्काराचा सर्वात तरुण प्राप्तकर्ता सचिन तेंडुलकर आहे ज्याला 2014 मध्ये सन्मानित करण्यात आले होते.
प्र. भारतरत्न पुरस्काराचे पहिले मरणोत्तर प्राप्तकर्ते कोण होते?
उ. 1966 मध्ये लाल बहादुर शास्त्री हे भारतरत्न पुरस्काराचे पहिले मरणोत्तर प्राप्तकर्ते होते.
प्र. महाराष्ट्रातील भारतरत्न पुरस्कार विजेते कोण आहेत?
उत्तर – महर्षी धोंडो केशव कर्वे,डॉ. पांडुरंग वामन काणे,आचार्य विनोबा भावे, भीमराव रामजी आंबेडकर, लता मंगेशकर,सचिन तेंडुलकर,नानाजी देशमुख हे महाराष्ट्रातील भारतरत्न पुरस्कार विजेते आहेत.
प्र. सर्वात वयोवृद्ध भारतरत्न पुरस्कार मिळविणारे व्यक्ती कोण आहेत?
उत्तर – महर्षी धोंडो केशव कर्वे हे सर्वात वयोवृद्ध भारतरत्न पुरस्कार मिळविणारे व्यक्ती आहेत. ते 1958 मध्ये भारतरत्न पुरस्कार मिळविणारे पहिले महाराष्ट्रीयन सुद्धा आहेत.