कुसुमाग्रजांचे मराठी साहित्यातील योगदान

या कवितेचा नायक ख्रिस्तोफर कोलंबस अखिल मानव जातीचा प्रतिनिधी आहे. निसर्ग आणि मानव त्यांचा संघर्ष खूप जुना आहे. या कवितेत खूप बिकट परिस्थिती असतानाही खलाशी आपले मनोबल खचू देत नाही. उलट तो समुद्र रुपी निसर्गाला आव्हान करतो, ‘तू मला थांबवू शकत नाहीस. अरे आमची ध्येयासक्ती अनंत आहे आणि आमच्या आशाही अनंत आहेत. त्यांचे मोजमापच नाही. पण किनारा मात्र तुलाच पामराला. मानवाच्या या  दुर्दम्य इच्छाशक्तीमुळेच आज मानव चंद्रावर जाऊन पोहोचला.

आपल्या काव्यातून कुसुमाग्रज, कधी कोलंबस होऊन सागराला आव्हान देतात, तर कधी तरुणांना प्रेम कसं करावं हे शिकवतात. कधी शौर्य गीत गातात, तर कधी निसर्गाच्या कोपामुळे सर्व काही हिरावलेल्या तरुणालाही ताठ कण्यानं उभारताना त्याचा स्वाभिमान जपतात. त्यांची नाटकं सुद्धा समाज मनाचा वेध घेणारी होती.

त्यांनी नटसम्राट सारखे अजरामर नाटक  लिहिले. या नाटकाला विविध थरातील, विविध वयोगटातील रसिक प्रेक्षकांनी उचलून धरले. खरंतर या नाटकात नाटकासाठीचे भव्यदिव्य स्टेज नाही, त्याला संगीत नाही, की पात्रांच्या अंगावर भरजरी कपडे नाहीत. किमती दाग दागिने नाहीत, लाइटिंग चा  झगमगाठ नाही. तरीही हे नाटक प्रेक्षकांना पुन्हा पुन्हा पाहावेसे वाटते. यातच या नाटकाच्या यशाचे गुपित आहे. अशी अनेक नाटके त्यांनी लिहिली.

आपल्या  प्रत्येक नाटकात ते समाजाला एक संदेश देऊन जातात. वाङ्मयीन गुणवत्ता हा चांगल्या नाटकाचा पहिला निकष आहे. ‘नाटक म्हणजे प्रेक्षकांचे लक्ष बांधून ठेवणारे, त्यांचे रंजन करणारे, स्टेजवर उभारलेले केवळ एक यांत्रिक व तांत्रिक बांधकाम नव्हे’ असे कुसुमाग्रज म्हणतात. लेखकाला नाटक व्यक्तीत, माणसाच्या स्वभावधर्मात, त्याच्या संघर्षात सापडते, असे ते म्हणतात. म्हणूनच त्यांच्या प्रत्येक नाटकात समाज मनाचे प्रतिबिंब दिसते.

कुसुमाग्रजांनी त्यांच्या साहित्यकृतीतून  सामाजिक अन्याय, विषमता या विषयावर जाणीव जागृती करण्याचे कार्य केले. आणि एवढ्यावरच न थांबता ते प्रत्यक्ष अनेक सामाजिक चळवळींमध्ये, सत्याग्रहांमध्ये सहभागी झाले. १९३० मध्ये वयाच्या आठराव्या वर्षी डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांच्या काळाराम मंदिर प्रवेश सत्याग्रहात त्यांनी प्रत्यक्ष सहभाग घेतला. १९३३ मध्ये ‘ध्रुव मंडळा’ची स्थापना केली. पुढील काळातही त्यांनी नाशिक जिल्ह्यातील आदिवासी विद्यार्थ्यांना शिक्षणासाठी मदत केली.

संयुक्त महाराष्ट्राच्या चळवळीत त्यांनी  पुढाकार घेतला. त्यांनी १९५० मध्ये नाशिक येथे ‘लोकहितवादी मंडळा’ची स्थापना केली. नाशिकच्या प्रसिद्ध सार्वजनिक वाचनालयाचे ते १९६२ ते १९७२ पर्यंत अध्यक्ष होते. त्यांच्याकडे कोणीही, कधीही मार्गदर्शनाच्या अपेक्षेने आला, तर त्यांनी त्याला कधीच माघारी पाठवलं नाही. त्यांच्या परीनं ते प्रत्येकाच्या समस्या सोडवण्याचा प्रयत्न करीत असत. पण ते कोणत्याही परिस्थितीत प्रसिद्धीसाठी पुढे आले नाहीत.

अशा या साहित्यिकाने मराठी मध्ये अजरामर अशा साहित्यकृती निर्माण केल्या. त्यांना महाराष्ट्र सरकारच्या, भारत सरकारच्या विविध पुरस्कारांनी  सन्मानित करण्यात आले आहे. त्यांच्या ‘नटसम्राट’ या नाटकाला १९७४ साली साहित्य अकादमी पुरस्कार मिळाला आहे. त्यांना १९८७ साली ‘ज्ञानपीठ’ हा साहित्य क्षेत्रातील सर्वोच्च पुरस्कार ‘विशाखा’ या कवितासंग्रहासाठी मिळाला आहे. साहित्य क्षेत्रातील योगदाना बद्दल भारत सरकारचा ‘पद्मभूषण’ हा पुरस्कार १९९१ साली मिळाला आहे. त्यांना  मिळालेल्या अशा विविध पुरस्कारांची यादी खूप मोठी आहे.

त्यानी आपल्या विविध साहित्य कृतींतून भविष्यातील आशावाद व्यक्त केला आहे. त्यांच्याच एका कवितेत ते म्हणतात..